สุขภาพจิตของหญิงตั้งครรภ์และหลังคลอด

คุณแม่ในทุกวัฒนธรรม ทุกกลุ่มอายุและทุกระดับรายได้ล้วนมีโอกาสมีปัญหาทางจิตใจได้ทั้งนั้น ซึ่งครอบคลุมไปถึงอาการทางสุขภาพจิตที่เกิดระหว่างการตั้งครรภ์และช่วงหลังคลอด

ปัญหาความผิดปกติทางจิตใจระหว่าง หรือหลังจากการตั้งครรภ์ ประกอบไปด้วยโรคซึมเศร้า โรควิตกกังวล และภาวะวิกลจริต ความผิดปกติเหล่านี้เกิดจากการผสมผสานระหว่างปัจจัยด้านร่างกาย จิตใจ และปัจจัยทางสังคม เช่น ได้รับแรงกดดันจากสังคม ขาดการสนับสนุนจากคนรอบข้าง โรควิตกกังวลและโรคซึมเศร้าเป็นอาการที่พบได้บ่อยที่สุดในคุณแม่หลังคลอด โดยพบประมาณ 1 ใน 5 ของทั้งหมด

ประเภทของความผิดปกติทางจิตใจในคุณแม่
อาการความผิดปกติทางจิตใจของคุณแม่อาจเกิดขึ้นช่วงเวลาไหนก็ได้ตลอดการตั้งครรภ์ หรือภายใน 12 เดือนหลังการคลอด โดยอาจมีอาการต่อไปนี้

เบบี้บลูส์: เกิดกับคุณแม่หลังคลอดประมาณ 2 ใน 3 โดยมีแนวโน้มว่าอาจเกิดจากปริมาณฮอร์โมนในร่างกายที่เปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็วหลังการคลอดลูก คุณแม่ที่มีประสบการณ์การเป็นเบบี้บลูส์อาจมีอารมณ์แปรปรวน รู้สึกเศร้า หรืออาจร้องไห้โดยไม่มีสาเหตุ 

เนื่องจากอาการต่าง ๆ มักหายไปได้เองในสองสามวัน อาการเบบี้บลูส์จึงไม่นับว่าเป็นโรคความผิดปกติทางจิตใจ อย่างไรก็ตาม หากอาการยังคงอยู่มากกว่า 2 สัปดาห์ คุณแม่อาจมีปัญหาเป็นโรคซึมเศร้าหลังคลอดและจะต้องการการประเมินและการรักษาจากผู้เชี่ยวชาญ

โรคซึมเศร้าระหว่างการตั้งครรภ์และหลังคลอด: โรคซึมเศร้าระหว่างการตั้งครรภ์และหลังคลอด ถือเป็นปัญหาทางจิตใจที่พบได้บ่อยที่สุดหลังการคลอด คุณแม่ประมาณ 15% จะรู้สึกมีอาการซึมเศร้าหลังการคลอด และมีโอกาสเกิดสูงขึ้นในครอบครัวที่มีปัญหาทางการเงิน

ผู้ที่เป็นโรคซึมเศร้าระหว่างตั้งครรภ์ หรือหลังคลอดมักมีอาการต่อไปนี้:

• ขาดความสนใจในทารก
• ขาดความสนใจ ไม่เพลิดเพลิน หรือไม่มีความสุขกับกิจกรรมต่าง ๆ ที่เคยชอบทำ
• รู้สึกโกรธ หงุดหงิดง่าย
• มีความคิดทำร้ายตนเอง หรือทำร้ายลูก
• มีปัญหาในการกิน และการนอน 
• ร้องไห้บ่อย รู้สึกเศร้าซึม 
• รู้สึกผิด ละอายใจ หรือท้อแท้

ปัจจัยที่ทำให้มีความเสี่ยงเป็นโรคซึมเศร้าปริกำเนิดมากขึ้นมีดังนี้:

• เคยเป็นโรคซึมเศร้ามาก่อน หรือมีคนในครอบครัวเคยเป็นโรคซึมเศร้า วิตกกังวล หรือโรคซึมเศร้าหลังคลอด
• เป็นโรคกลุ่มอาการก่อนมีประจำเดือน (Premenstrual dysphoric disorder) 
• ขาดการสนับสนุนจากคนรอบข้างในการดูแลลูก
• ความเครียดทางการเงิน
• ความเครียดด้านชีวิตคู่ 
• อุปสรรคในการตั้งครรภ์ การคลอด หรือการให้นมลูก
• มีการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ในชีวิต เช่นความสูญเสีย การย้ายบ้าน ตกงาน
• การตั้งครรภ์หลายครั้ง 
• ทารกไม่สบายและต้องอยู่ในแผนกบำบัดพิเศษทารกแรกเกิด
• ผ่านการรักษาภาวะมีบุตรยาก 
• ความไม่สมดุลของต่อมไทรอยด์ 
• โรคเบาหวาน ทั้งประเภทที่ 1, 2 หรือโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์

โรควิตกกังวลระหว่างการตั้งครรภ์และหลังคลอด
ผู้หญิงตั้งครรภ์ประมาณ 6% และคุณแม่หลังคลอด 10% จะเป็นโรควิตกกังวล โดยอาจเป็นโรควิตกกังวลอย่างเดียว หรือเป็นพร้อมกับโรคซึมเศร้าก็ได้ 

อาการของโรควิตกกังวลก่อนคลอด และหลังคลอดมีดังนี้:

• ความกังวลในหลาย ๆ เรื่องอย่างต่อเนื่อง 
• การคิดไม่หยุด หรือไม่สามารถยับยั้งความคิดได้
• ปัญหาในการนอน และการกิน
• รู้สึกกลัว 
• ไม่สามารถอยู่เฉยได้ 
• รู้สึกเหมือนเรื่องร้ายกำลังจะเกิดขึ้น
• อาการทางร่างกาย เช่นมึนหัว รู้สึกร้อนวูบ ใจสั่น ชา หรือคลื่นไส้

ปัจจัยที่ทำให้เสี่ยงต่อโรควิตกกังวลมีดังนี้:

• เคยเป็นโรควิตกกังวลมาก่อน หรือมีบุคคลในครอบครัวเป็นโรควิตกกังวล
• เคยเป็นโรคซึมเศร้า หรือวิตกกังวลระหว่างตั้งครรภ์ หรือหลังคลอด
• ความไม่สมดุลของต่อมไทรอยด์ 

โรคย้ำคิดย้ำทำในหญิงตั้งครรภ์และหลังคลอด
งานวิจัยพบว่าคุณแม่และคุณพ่อมือใหม่ประมาณ 3-5% มีปัญหาโรคย้ำคิดย้ำทำระหว่างตั้งครรภ์ หรือหลังคลอด (obsessive-compulsive disorder) โดยมีอาการดังนี้: 

• มีความหมกมุ่น โดยแสดงออกมาด้วยการคิดเรื่องเกี่ยวกับทารกซ้ำ ๆ ไม่หยุด ความคิดเหล่าน้ีอาจทำให้อารมณ์ขุ่นมัว หรือเป็นความรู้สึกที่คุณแม่ไม่เคยสัมผัสมาก่อน 
• รู้สึกว่าต้องทำกิจกรรมซ้ำไปซ้ำมาเพื่อลดความกลัวและลดความหมกมุ่น อาจเป็นกิจกรรมเช่นการทำความสะอาดตลอดเวลา ตรวจสอบบางอย่างซ้ำ ๆ นับจำนวนของหรือจัดของซ้ำไปมา 
• รู้สึกหวาดกลัวอย่างรุนแรงเกี่ยวกับความคิดหมกมุ่นที่เกิดขึ้น
• รู้สึกกลัวที่จะต้องอยู่ลำพังกับทารก
• รู้สึกระแวดระวังมากเกินไปในการปกป้องทารก

ความเครียดหลังเหตุการณ์รุนแรงหลังคลอด
ความเครียดหลังเหตุการณ์รุนแรงหลังคลอด (Postpartum post-traumatic stress disorder) เกิดกับคุณแม่หลังคลอดประมาณ 9% อาการนี้มักเกิดจากความบอบช้ำทางจิตใจในอดีต ตัวอย่างเช่น:

• ความบอบช้ำทางใจที่เกี่ยวกับการคลอด หรือเกิดหลังคลอด
• ความบอบช้ำทางใจที่เกิดจากปัญหาทางร่างกาย หรือการบาดเจ็บที่เกี่ยวข้องกับการตั้งครรภ์หรือการคลอด
• ความรู้สึกไร้อำนาจ ขาดการสื่อสารที่ดี หรือขาดการสนับสนุนและขาดการให้กำลังใจระหว่างการคลอด
• ความบอบช้ำทางใจที่เกิดจากการถูกข่มขืน หรือโดนละเมิดทางเพศ

อาการจะแสดงออกดังนี้:

• เห็นภาพในอดีตหรือฝันร้าย
• มีความคิดที่ควบคุมไม่ได้เกี่ยวกับความบอบช้ำทางใจในอดีต
• หลีกเลี่ยงทุกสิ่งที่เกี่ยวข้องกับความบอบช้ำทางใจในอดีต
• ความเครียดต่อเนื่องซึ่งอาจทำให้มีปัญหาในการนอนหลับ
• รู้สึกวิตกกังวล มีอาการตื่นตระหนก หรือ panic attack
• รู้สึกตัดขาดจากความเป็นจริง และปลีกตัว

โรคอารมณ์สองขั้ว
โรคอารมณ์สองขั้วเป็นความผิดปกติทางอารมณ์ที่บุคคลหนึ่งจะมีอารมณ์แบบสองขั้ว คืออารมณ์ซึมเศร้า(depression) และอารมณ์ตื่นตัวเป็นพิเศษ (mania) ปัจจัยเสี่ยงต่อการเป็นโรคนี้คือเคยเป็นโรคมาก่อน หรือมีประวัติคนในครอบครัวเป็นโรค

อาการของโรคอารมณ์สองขั้วมีดังนี้:

• มีช่วงเวลาที่เกิดอารมณ์ซึมเศร้าอย่างรุนแรง
• มีช่วงเวลาที่อารมณ์ดีเป็นพิเศษกว่าปกติ
• พูดเร็ว
• ต้องการนอนน้อยกว่าปกติ
• คิดเร็วกว่าปกติ มีปัญหาในการตั้งสมาธิ
• วิตกกังวล
• รู้สึกมีพลังงานมากกว่าปกติอย่างต่อเนื่อง
• มั่นใจมากกว่าปกติ
• ความคิดไม่ตรงกับความเป็นจริง (ส่วนใหญ่จะมีความเชื่อหลงผิดว่าตนเองยิ่งใหญ่เกินจริง หรือวิตกกังวลเกินจริง)
• หุนหันพลันแล่น ขาดความยับยั้งชั่งใจ ไม่สามารถตั้งสมาธิได้
• ความคิดเกินจริง สำคัญตัวมากเกินความจริง 
• ในกรณีที่เป็นรุนแรงอาจมีอาการจิตหลอนหรือเห็นภาพหลอน 

ภาวะวิกลจริตหลังคลอด
ภาวะวิกลจริตหลังคลอดจะเกิดกับผู้หญิง 1 ใน 1,000 คนหลังการคลอด โรคนี้มักเกิดแบบฉับพลัน โดยส่วนมากจะเกิดภายใน 2 สัปดาห์หลังการคลอดบุตร 

อาการจะแสดงออกดังนี้:

• มีภาวะจิตหลอน หรือมีความเชื่อแปลก ๆ 
• มองเห็นภาพหลอน หรือได้ยินเสียงที่ไม่มีอยู่จริง 
• รู้สึกหงุดหงิดมาก
• อยู่ไม่สุข
• ต้องการนอนน้อยกว่าปกติ หรือไม่สามารถนอนได้ 
• อาการหวาดระแวง หรือสงสัยผู้อื่น
• อารมณ์แปรปรวนอย่างรุนแรง 
• มีปัญหาในการสื่อสารเป็นช่วง ๆ 

ปัจจัยเสี่ยงที่เห็นได้ชัดที่มีผลต่อการเป็นภาวะวิกลจริตหลังคลอดคือการเคยเป็นโรคไบโพลาร์ หรือมีประวัติบุคคลในครอบครัวเป็นไบโพลาร์ หรือมีอาการของภาวะโรคจิตเป็นช่วง ๆ มาก่อน งานวิจัยพบว่าในกลุ่มผู้หญิงที่มีอาการภาวะวิกลจริตหลังคลอดจะมีอัตราการฆ่าตัวตายประมาณ 5% และมีอัตราการฆ่าทารก 4% จากภาวะของโรค 

หากคุณแม่รู้สึกว่ามีอาการของหนึ่งในโรคต่าง ๆ ที่กล่าวมา โปรดทราบว่านี่ไม่ใช่ความผิดของคุณ และไม่ได้เกิดจากการกระทำของคุณแม่เลย ควรบอกคู่ครอง ลองหากลุ่มสนับสนุนจากคุณแม่ที่ประสบปัญหาคล้าย ๆ กัน และขอความช่วยเหลือจากผู้เชี่ยวชาญก่อนที่อาการจะส่งผลกระทบต่อคุณและลูกน้อย เมื่อได้รับความช่วยเหลือแล้วคุณจะสามารถป้องกันไม่ให้อาการแย่ลงและกลับมาเป็นปกติได้

ขอขอบคุณ
บทความเกี่ยวกับสุขภาพจิตของหญิงตั้งครรภ์และหลังคลอดนี้ถูกจัดทำขึ้นจากการร่วมมือและการสนับสนุนจาก Pranaiya & Arthur Magoffin Foundation เพื่อความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นสำหรับคุณพ่อคุณแม่และลูกน้อย